Ngày xưa, ở tỉnh Bắc có nàng con gái trong trắng như hoa thủy tiên nên có tên là Xuân Hương. Cha nàng là một ông đồ nhà nghèo, đã mất từ lâu. Nàng ở với mẹ, hai mẹ con tần tảo nuôi nhau. Vào thời ấy, các cô gái con nhà gia thế thường được bố mẹ cho đi học. Xuân Hương lúc nhỏ được bố dạy chữ nghĩa, nên cô cũng biết võ vẽ. Năm mười lăm tuổi, nàng xin phép mẹ đến học ở trường một cụ đồ già trong làng.
Ngày ấy có một chàng thư sinh đẹp trai họ Tống, tên là Như Mai, con một viên quan đầu tỉnh. Vốn sẵn thông minh, chàng chuyên tâm vào nghiệp đèn sách, quyết nêu tên trên bảng vàng.
Một hôm, vào ngày tết đoan ngọ, Như Mai cùng một tiểu đồng đi dạo cảnh. Qua lớp học của cụ đồ già, chàng thoáng thấy có mấy cô gái đang nô đùa sau vườn một ngôi chùa cổ. Dưới gốc cây đa, có một cô bíu vào rễ phụ đu đi đu lại là là mặt đất, đó là nàng Xuân Hương. Sắc đẹp của nàng khiến chân chàng không đành cất bước. Hai thầy trò thơ thẩn hồi lâu trước cổng chùa. Chàng buột miệng khen:
– Ôi! Ta đã từng nghe ca ngợi con gái xứ Bắc, nhưng chắc chưa có ai xinh bằng cô gái đánh đu vừa rồi.
Từ đó, Như Mai thường lấy cớ đi lại ngôi chùa cổ. Tưởng nhớ đến người đẹp đánh đu, có đường ngôi trắng giữa hai mái tóc xanh, khiến chàng mất ăn mất ngủ. Tiểu đồng thấy chủ biếng học thì khuyên dỗ hết lời, nhưng Như Mai vẫn không thể quên được. Một hôm thấy chủ giục mình lại cùng đi chơi chùa, tiểu đồng đe mách với bố chàng. Như Mai năn nỉ:
– Đừng. Nếu mày là tâm phúc của ta thì không những phải giấu kín cho ta, mà còn nên giúp ta cho được việc.
Tiểu đồng đáp:
– Nếu quan lớn biết thì công tử bị phạt đã đành, còn tôi thân phận hèn hạ, chịu làm sao nổi roi vọt.
– Nếu thế thì ta sẽ ở nhà học bài, còn mày hãy vì ta một mình đi dò xem cô nàng tên là gì, con gái nhà ai, có cách gì gặp gỡ được chăng, thì ta sẽ trọng thưởng.
Ba hôm sau, tiểu đồng trở về cho chủ biết về nàng Xuân Hương. Nó còn ghé vào tai dặn nhỏ:
– Nếu công tử cho tôi một món tiền lớn, tôi sẽ bày cách làm cho công tử có thể gần gũi cô nàng.
Như Mai thủng thỉnh đáp:
– Được! Mày muốn bao nhiêu cũng có, miễn là việc xong.
Khi có tiền trong tay, tiểu đồng liền sắm cho chủ một bộ áo xống phụ nữ và dặn chàng:
– Tôi thấy công tử có nước da trắng trẻo, bộ mặt và giọng nói y như con gái, nên nghĩ rằng nếu công tử đóng bộ này vào thì không mấy chốc sẽ được làm quen với nàng. Công tử thử mặc vào cho tôi xem.
Quả nhiên, sau khi cải trang, Như Mai đã biến thành một cô gái duyên dáng không một ai có thể ngờ là trai.
Sau đó, theo lời kể của tiểu đồng, Như Mai tìm đến nhà Xuân Hương. Gặp bà mẹ nàng, Như Mai chào hỏi đon đả, nói dối mình là ái nữ của quan đầu tỉnh, năm nay tuổi vừa đôi tám, học tại một trường gần đây, nhân ngày nghỉ đi mua ít tấm lụa. Bà mẹ Xuân Hương không nghi ngờ gì cả, liền gọi con gái ra tiếp. Nghe nói Như Mai là con quan, lại học giỏi, Xuân Hương tỏ ra ân cần và muốn làm quen. Sau khi chuyện trò mua bán xong, nàng dặn lúc chia tay:
– Thỉnh thoảng mời chị tới chơi hai ta cùng giảng bàn nghĩa sách.
Từ đấy, Như Mai năng đến nhà Xuân Hương. Chẳng mấy chốc, hai người đã trở thành đôi bạn. Tài học của Như Mai làm cho Xuân Hương kính phục, thường nhờ vả về văn bài. Về phía Như Mai, chưa bao giờ lòng chàng tràn ngập niềm vui đến thế. Tuy vậy, chàng vẫn giữ lòng mình đứng đắn, chưa có gì tỏ ra sàm sỡ.
Một hôm, Xuân Hương rủ Như Mai ở lại nhà mình. Biết đây là cơ hội hiếm có, nhưng Như Mai từ chối vì chưa xin phép bố mẹ. Sau đó không lâu, một cơ hội khác lại đến. Hôm ấy mẹ của Xuân Hương về quê ăn giỗ. Thấy Như Mai đến chơi, mẹ Xuân Hương năn nỉ Như Mai ở lại với Xuân Hương mấy hôm để có bạn bầu bạn. Như Mai đồng ý.
Buổi chiều hôm ấy, sau khi hai người đã đọc thơ xong, họ rủ nhau đi dạo trong vườn chùa. Họ vừa đi vừa nói chuyện cho đến khi trăng lên. Bỗng dưng Xuân Hương vấp ngã về phía trước, nhưng đã được Như Mai nhanh tay ôm lấy. Xuân Hương thốt lên:
– Cảm ơn chị. Nếu chị là con trai thì tôi sẽ phải lòng chị mất!
Như Mai đáp ngay:
– Nhớ đấy nhé! Một lời nói như ném châu gieo vàng. Chị sẽ cầu Phật Bà biến thành con trai. Lúc đó em còn phải lòng chị nữa không?
Vẫn đang đùa, Xuân Hương trả lời ngay:
– Sao lại không. Tôi xin thề có trời đất...
– Không được. Thề cá trê chui ống. Nếu thật thế thì hãy viết giấy cam đoan chị mới tin.
– Khó gì, về nhà sẽ có ngay.
Về đến nhà, Xuân Hương lập tức viết giấy đưa cho Như Mai. Đợi khi hai người lên giường, Như Mai bất ngờ trút bỏ đồ cải trang thành một chàng trai khỏe mạnh. Thấy vậy, Xuân Hương hốt hoảng che mặt kêu lên:
– Trời đất ơi! Ta bị lừa rồi. Ngươi là ai dám đến đây lừa ta. Ta sẽ kêu làng xóm lên bây giờ.
Nói đoạn toan chạy, nhưng Như Mai đã nắm lấy tay nàng:
– Nàng chớ sợ. Ta không làm hại nàng đâu. Rồi ta sẽ xin cưới nàng làm vợ.
Sau đó, Như Mai kể lại tất cả mọi việc cho Xuân Hương nghe, từ gia thế, học hành, cho đến lần gặp gỡ ở vườn chùa, và kế hoạch cải trang của tiểu đồng. Như Mai nói:
– Ta vì nàng mà bỏ công sức, không phải vì chuyện nhất thời, mà là để trở thành đôi lứa trăm năm.
Trong khi Như Mai dùng lời ngọt ngào dỗ dành, Xuân Hương chỉ ngồi khóc. Hồi lâu nàng nói:
– Không được, rồi chàng sẽ bỏ tôi như thay áo. Tôi là con nhà dân làm sao có thể kết duyên với con nhà quan được chứ.
Như Mai đáp:
– Nói trước mặt trời đất và ánh đèn thần: dù cha mẹ ngăn trở thế nào, ta thề sẽ không bao giờ bỏ nàng.
– Vậy thì chàng hãy viết giấy cam đoan đi!
Lại đến lượt Như Mai viết giấy cam đoan. Trong giấy, chàng hứa trịnh trọng sẽ cưới Xuân Hương làm vợ. Nếu bỏ nàng thì trời tru đất diệt.
Bấy giờ Xuân Hương mới tỏ vẻ vui mừng, cầm lấy giấy nói:
– Chàng đã làm cho tôi tin. Nhưng liệu hồn đấy! Nếu chàng lừa dối tôi thì tôi sẽ thưa kiện đến cùng.
Ngày hôm sau, Như Mai ra về sau khi đã được toại nguyện. Đột nhiên sau ba hôm, cha chàng nhận được chỉ của vua triệu về kinh làm chức học sĩ. Như Mai cũng phải đi theo để được cha rèn cặp. Nghe tin này, Xuân Hương như nghe tiếng sét. Nhưng Như Mai lại coi là cơ hội tốt. Chàng hết sức an ủi nàng, cho nàng biết rằng chuyến đi xa lần này, chàng sẽ cố gắng học tập thành tài vì chốn kinh kỳ có nhiều sách hay thầy giỏi. Khi công thành danh toại, chàng mới có cách xin cưới nàng chính thức. Trước khi chia tay, chàng còn dặn:
– Dù có đá nát vàng phai, ta cũng chỉ biết có nàng. Đổi lại ta chỉ xin nàng một lòng chờ đợi.
Ngày lại ngày nối nhau trôi qua. Tống Như Mai theo cha về kinh đã được năm năm. Trong thời gian này, chàng ra sức dùi mài kinh sử. Lòng càng nhớ Xuân Hương, chàng càng để tâm vào học tập. Công phu của chàng không uổng. Khoa thi năm ấy, chàng đậu đầu, rồi tiếp tục vào thi đình, đậu luôn trạng nguyên. Thấy chàng trẻ tuổi mà thông minh, nhà vua phong làm khâm sai đại thần, cho đi thanh tra các tỉnh. Chàng vui vẻ nhận chức. Trước hết, chàng xin phép về công tác tại tỉnh Bắc, nhân tiện thăm dò tình hình người yêu sau năm năm không có tin tức.
Lại nói về Xuân Hương. Từ ngày chia tay Như Mai, lòng nàng nặng buồn. Tin vào lời thề của chàng, nàng quyết chờ đợi. Có nhiều đám hỏi, nàng đều từ chối. Để không ai theo đuổi, nàng chôn cất tất cả áo đẹp và trang sức mà Như Mai tặng. Nàng bỏ học, ăn mặc giản dị, giúp mẹ nuôi tằm trồng dâu. Tuy nhiên, nàng vẫn không giấu được nhan sắc. Một viên quan án mới bổ đến nghe tiếng đồn về sắc đẹp của nàng thì trong lòng hâm mộ. Gặp nàng ở chợ, viên quan buông lời trêu ghẹo nhưng nàng cự tuyệt. Quan giận để bụng, sai người đến gây sự, vu cáo bội hôn, cuối cùng bắt nàng giam lại. Quan lại sai người thân tín vào nhà giam dỗ dành, hứa nếu nàng thuận sẽ được sung sướng, nhược bằng không sẽ làm nàng nhục nhã. Quan án bị nàng nhiếc mắng ê chề. Hôm sau, Xuân Hương bị kết tội bội hôn và lăng mạ trưởng quan, bị đánh đòn 80 roi trước công chúng.
Ngày hành hình đã đến. Hôm ấy cũng là phiên chợ, người đông nghịt. Trên bàn gần chợ, quân lính sắp hàng chỉnh tề. Xuân Hương tay bị trói, bị lính điệu ra trước mặt các quan để tuyên án. Khi lính cầm roi sắp sửa giáng vào người nàng, thì hàng quân dạt ra, nhường chỗ cho một người cưỡi ngựa tiến vào, theo sau có lính cầm cờ có hai chữ “khâm sai”. Mọi người đều sụp lạy. Người cưỡi ngựa chính là Tống Như Mai. Khi ra đến tỉnh Bắc, chàng cho lính giữ kín mọi việc, riêng mình cải trang thành người hành khất. Chàng không ngờ người yêu lâm nạn, tìm hiểu sự thật về Xuân Hương. Người ta cho biết nàng là người đoan chính, không chịu lấy ai, chỉ chờ đợi một chàng thư sinh đang học ở kinh kỳ. Khi hỏi về viên quan án, ai cũng khinh bỉ, rủa là đồ hối lộ và làm điều phi pháp.
Sau khi nắm được tình hình, Tống Như Mai trở lại với bộ áo mão thanh tra. Vừa nhảy xuống ngựa, chàng dõng dạc nói:
– Hỡi ba quân và dân chúng! Ta là khâm sai đại thần, vâng lệnh hoàng đế thanh tra các tỉnh xứ Bắc. Ta đã tra cứu kỹ, thấy nàng Xuân Hương không có tội, đáng được tha bổng. Còn tội nhân là nguyên cáo và vị quan đã xử án nàng. Hãy bắt giam chúng lại đợi ta thẩm vấn.
Quân lính dạ ran. Dân chúng reo hò. Lính giải Xuân Hương cắn đứt dây trói cho nàng, lại trói quan án và tên vu cáo. Khi biết quan thanh tra là Như Mai, Xuân Hương mừng đến ngất xỉu. Mọi người vội vực nàng về chăm sóc.
Không lâu sau, quan thanh tra trẻ tâu vua và xin cưới Xuân Hương. Nhà vua thấy cuộc tình ly kỳ nên đồng ý. Lễ cưới tổ chức linh đình ba ngày. Ngày cưới, mẹ Xuân Hương vui vẻ nói:
– Ta không có con trai, nhưng con gái ta làm ta đẹp lòng hơn có con trai.
Bài viết được sưu tầm từ nhiều nguồn khác nhau và đã qua chỉnh sửa chính tả, biên tập lại để đảm bảo nội dung rõ ràng, dễ hiểu hơn.
Đây là truyện dân gian Việt Nam, nội dung đã được biên tập lại để phù hợp với người đọc.
